Program „Šta kažeš poslije zbogom?”, koji je realizovan u saradnji kompanije Qbik i Razvojnog centra Integra, započet je sa ciljem da pruži prostor i podršku osobama koje se suočavaju sa različitim oblicima gubitka: smrću bliske osobe, razvodom, raskidom značajne veze, ili drugim iskustvima separacije. Grupa je formirana kao poluotvorena i brojala je ukupno 17 učesnika koji su učestvovali u programu. Program se sastojao od 25 susreta koji su se odvijali jednom nedeljno, u prostorijama Razvojnog centra Integra, u trajanju od po 2h, u periodu od 22.januara 2025.god. do 23.jula 2025.godine. Program „Šta kažeš poslije zbogom“ je za učesnike bio besplatan i odnosio se one osobe koje iz različitih razloga nisu u mogućnosti da ostvare individualnu psihoterapijsku podršku, a takođe nisu korisnici farmakoterapije.
Evaluacija programa sprovedena je u više faza: inicijalna evaluacija (prije početka rada), procesna evaluacija (tokom trajanja programa) i finalna evaluacija (na poslednjem susretu). Prijave učesnika su počele od 01,12.2024.god. i trajale do 20. 12.2024.god. putem popunjavanja kratke google forme upitnika. Za sve naknadne prijave tokom trajanja programa, bila je formirana lista čekanja i grupa je popunjavana po završetku procesa pojedinih učesnika. Ukupan broj prijavljenih je bio 78. Od tog broja 56 osoba su bili kandidati koji ili nisu ispunjavali kriterijume (nisu imali gubitak, bili su aktivni korisnici psihoterapije ili farmakoterapije, ili su kontaktirani u kasnijoj fazi programa, ali im termini nisu odgovarali, dok su neki prijavljeni izgubili motivaciju i nisu odgovarali na kontakt sa naše strane).
Pri uključivanju u grupni proces, učesnici su popunjavali ulazni test, koji se zadaje i u srednjoj fazi (uz upitnik samoprocjene, kreiran od strane voditelja grupe), kao i na kraju programa (ili napuštanju grupe), u cilju praćenja efekata psihoterapije (procesno i finalno).
Na kraju programa, učesnici su popunjavali identičnu bateriju samoprocjene kao na početku i na sredini programa, koji je uključivao ocjenu sopstvenih promjena, utisak o radu grupe, terapeutski doprinos i preporuke, kao i Plučik indeks emocija. Učesnici koji nisu prisustvovali poslednjem susretu, popunjavali su online upitnik. Značajno je prije prikaza rezultata navesti da su svi učesnici naveli da bi program preporučili drugima u sličnoj situaciji.
Kvantitativna analiza upitnika prije svega upućuje na odgovore vezane oscjenu atmosfere u grupi, ispitanici su je ocenjivali na petostepenoj skali od vrlo podržavajuće do potpuno nepodržavajuće. 57,1% ispitanika navodi da je atmosfera bila vrlo podržavajuća, dok preostali procenat atmosferu u grupi ocenjuje kao podržavajuću (42,9%).
Na koji način grupa podržava proces suočavanja sa gubitkom istraženo je kroz pitanje zatvorenog tipa, na koje su ispitanici mogli da obilježe više ponuđenih odgovora. 42,9% ispitanika navodi da im grupa daje osjećaj da nisu sami u ovom procesu. 85,7% ispitanika bilježi odgovore da im grupa pomaže da osvijeste i razumiju svoje emocije, da grupa predstavlja prostor da razmjenjuju svoje iskustvo sa drugima, kao i da je grupa podržavajuća da se susretnu sa bolnim sadržajem koji drže u sebi. Dobijeni podaci ukazuju da u okviru ovog procesa dobijaju značajnu podršku koja je usmjerena na procese tugovanja i suočavanja sa gubitkom.
Osjećaj tokom i nakon grupnih sesija 85,7 ispitanika opisuje kao olakšanje, dok 14,3% se osjeća emocionalno iscrpljeno. Niko od ispitanika ne bilježi da se ne osjeća bolje i da nije siguran zašto, niti da oseća nesigurnost u vezi sa procesom.
O tome koliko je grupni rad doprinio da učesnici bolje razumiju svoje emocije povezane sa gubitkom, svi učesnici izvještavaju da im je proces pomogao. 85,7% ispitanika navodi da im je učešće u programu veoma pomoglo, dok 14,3 % ispitanika navodi da je proces donekle pomogao. Nijedan od ispitanika ne izvještava da im proces nije bio značajan.
U skladu sa prehodno navedenim, svi ispitanici navode da bi ovu terapijsku grupu preporučili i sebi bliskim osobama koje se suočavaju sa iskustvom gubitka.
Kvalitativnim metodom obrađeni su podaci koji su dobijeni na šest otvorenih pitanja u upitniku, koja su za cilj imala da učesnici programa opišu promjene koje oni sami primjećuju kod sebe, koje promjene primećuju drugi, ali i evaluaciju samog programa (koji segmenti rada su im bili korisni, a koji ne).
Kvalitativna analiza upitnika ukazuje da kada je riječ o napretku koji ispitanici primjećuju kod sebe, odgovori se mogu svrstati u dvije kategorije: emocionalna inteligencija i odnos prema gubitku, smrti i tugovanju. U okviru prve kategorije, odgovori se uglavnom tiču odnosa prema sebi, dok neki navode i odnos prema drugima. Učesnici navode da su u boljem kontaktu sa svojim potrebama (2 odgovora) i emocijama (5 odgovora), te i da jasnije izražavaju svoja osećanja (2) i prihvataju sebe sa svim što oni jesu (1). U odnosu prema drugima, ispitanici navode da jasnije postavljaju svoje granice prema drugima (1), kao i da su postali svjesniji potreba drugih (1). Kada je riječ o odnosu prema gubitku, smrti i tugovanju 4 ispitanika navode da u toj oblasti primećuju promene (“Drugačiji pogled na gubitak, otpuštanje krivice prema osobi koja više nije živa”).
Kada je riječ o promjenama koje kod učesnika programa primjećuju njima bliske osobe mogu se izdvojiti tri kategorije: veći kapaciteti za izazove sa kojima se susreću (2); otvorenost ka drugima (1) i odnos prema smrti (2). Jedan od ispitanika koji navodi da drugi ne primjećuju promjene, takođe navodi:
“Ja osjećam unutrašnje pomake i rad na sebi. Vjerujem da će se promjene s vremenom reflektovati i u odnosima”.
Generalno iskustvo u ovom projektu svi ispitanici opisuju kao pozitivno i korisno za njihov lični rast i razvoj. Ono što se posebno ističe jeste zahvalnost za učešće u projektu, kao i empatija, podrška i prisutnost svih članova u ovom procesu (kako terapeuta tako i učesnika). Neki od navoda ispitanika:
“Svi tako različiti, sa različitim zanimanjima, obrazovanjima, bolima, u grupi smo bili jednaki, ravnopravni. Prihvatali smo jedni druge iako smo u početku vagali čija bol je veća. Bilo je dosta suza, ali i humora.”
“Jednom riječju, oslobodilačko! Osjećam da sam emocionalno zrelija i da imam sposobnost da se nosim s izazovima na pravi način.”
Teme i aktivnosti koje su bile obuhvaćene procesom, a koje su učesnici ocijenili kao korisne su raznolike. Dva ispitanika navode da su im sve aktivnosti bile korisne za njihov lični razvoj (“Iz svakog susreta, i teme iskoristila sam nesto za licni razvoj.”). Tri spitanika navode kako su im kreativne tehnike kao što su crtanje, pisanje, rad sa fotografijama bile posebno zanimljive i korisne jer su kroz te seanse otkrivali mnogo toga o sebi i o njihovom procesu tugovanja. Tri ispitanika ističu značaj individualnih radova koji su takođe bili segment sesija kao i ličnih procesa koji su se pokretali tokom sesija. Učesnici (7) takođe navode da nije bilo tema koje im nisu bile korisne. Jedan od učesnika navodi da teme i aktivnosti koje su se ticale osjećaja krivice nisu bile korisne za njegov proces.
Za kraj, učesnici su dali dodatne komentare koji se uglavnom odnose na nove uvide i zahvalnost što su bili dio programa, ističući koliko ima je podrška bila“prijeko potrebna”:
“Hvala na divnom iskustvu, razumijevanju i zajednickom rastu.”
“Prvi put sam plakala pred drugima i nisam se osjećala posramljeno.”
“Naučila sam da tuga nije slabost, nego dio mog života.”
“Ovo iskustvo mi je pomoglo da ne bježim više od sjećanja.”
“Nisam znala koliko mi znači da budem saslušana, bez savjeta i prekidanja.”
Rezultati sa zadatog testa ukazuju na to da su učesnici tokom trajanja programa pokazali značajno povećanje sposobnosti za emocionalnu toplinu, povjerenje u druge ljude, prihvatanje novog i otvorenost za promjenu koje omogućavaju adaptivno funkcionisanje. Povećana inkorporacija sugeriše i razvoj lične stabilnosti iunutrašnje organizovanosti. Smanjenje lišenosti upućuje na statistički značajno smanjenje doživljaja praznine, besperspektivnosti, besmisla, emocionalne odvojenosti i unutrašnje distance, što sugeriše veći stepen emocionalne vitalnosti i povezivanja sa sobom i drugima. Ovo je posebno važno u kontekstu rada sa osobama koje su doživjele emocionalne gubitke. Smanjenje agresivnosti reflektuje napredak u emocionalnoj regulaciji, kontroli impulsa i smanjenje neprilagođenih obrazaca ponašanja, poput autoagresivnosti, otpora ka novini, gnijeva. Ovaj rezultat potvrđuje da su učesnici tokom trajanja programa kreirali konstruktivnije načine izražavanja emocija u smjeru zdrave ekspanzivnosti i povezivanju sa sredinom.
Evaluacija programa „Šta kažeš poslije zbogom?“ pokazuje značajan doprinos terapijsko-iskustvene grupe u procesu žalovanja. Tokom 25 sesija, učesnici su imali priliku da prođu kroz duboke emocionalne procese, koji su doprinijeli kreiranju novog iskustva u pogledu odnosa prema gubitku, smrti i tugovanju.
Za kraj, učesnici su kroz ovaj program dobili podršku u procesu suočavanja sa gubitkom, omogućivši im da se otvore i dijele svoja iskustva u sigurnom okruženju. Promjene koje su učesnici primijetili kod sebe, kao i u odnosima sa drugima, govore o dubljem ličnom razvoju i većoj povezanosti sa vlastitim emocijama. Ove promjene, iako ponekad suptilne, imaju trajnu vrijednost za njihov emocionalni oporavak i sposobnost da se nose sa bolom gubitka u budućnosti. Kao voditelji programa ostajemo sa zahvalnošću prema svim učesnicima, njihovoj hrabrosti da zajedno sa nama dijele najintimnije prostore svoje duše i budu u frustraciji, bolu i tugi, sa vjerom da često tek povratak u bol oslobađa put za naprijed i dalji život.
Posebnu zahvalnost dugujemo kompaniji Qbik, čija je podrška omogućila realizaciju ovog programa. Bez njihove spremnosti da prepoznaju važnost emocionalne podrške i psihoterapijskog rada, ovaj program ne bi mogao zaživjeti na ovako smislen i transformativan način.
Ljubica Aničić, psihoterapeut
Dragana Živković, savjetnik u sistemskoj terapiji
Marko Minić, psihoterapeut
Kontakt telefon: 068448900
email: [email protected]