KULTURA SLAJDER

KULTURNA BAŠTINA – RIZNICA GRADOVA: ,,Kameni-spavači” uveli Plužine u Svjetsku baštinu UNESCO-a

25.07.2016. u 13:35

Nekropole stećaka, Grčko groblje u Plužinama i Žabljaku, te nekropola Bare Žugića podno Durmitora, novi su dragulji svjetske baštine. Na ovaj način krunisani su napori Ministarstva kulture da valorizuje ova kulturna dobra koja se, pored kulturno-istorijskog blaga Kotora i Nacionalnog parka Durmitor, od 15. jula nalaze na listi Svjetske baštine UNESCO-a. Opština Plužine ovako je zaokružila, ali ne i završila najvažniju priču zaštite kulturnih dobara na njenoj teritoriji. Postajući dijelom svjetske baštine tzv. kameni-spavači biće predmet daljih projekata konzervacije za šta je samo ove godine namijenjeno 15.000 eura.

Kroz Program zaštite i očuvanja kulturnih dobara koji se uspješno implementira od 2012. godine, realizovani su brojni projekti u Plužinama. Upravo te godine i pristupilo se izradi menadžment plana tri nominovane nekropole stećaka za Listu svjetske baštine koje je realizovalo i finansiralo u iznosu od 10.000 eura Ministarstvo kulture.

This slideshow requires JavaScript.

Primjer dobre saradnje Ministarstva i Plužina upravo je projekat „Nominacija stećaka – srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika za upis na Listu svjetske kulturne baštine UNESCO-a”. Ministarstvo ga je realizovalo sa partnerima iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije, pa je kao rezultat tih napora nekropola Grčko groblje, sa još 27 nekropola sa stećcima, polovinom ovog mjeseca, upisana na listu Svjetske kulturne baštine UNESCO.

Nekropola stećaka Grčko Groblje u Šćepan Polju ima status kulturno dobro  i zajedno je sa još dvije nekropole u Barama Žugića i Novakovićima u Žabljaku  dio međudržavne nominacije, zbog svoje izuzetne univerzalne vrijednosti. Zaštita, očuvanje i razvoj nominovanih nekropola, za Crnu Goru predstavlja izazov, jer status Svjetske baštine podrazumijeva dugoročnu posvećenost svih koji su uključeni u taj proces. Stoga, osnova mora biti zaštita i očuvanje izuzetnih univerzalnih vrijednosti na principima održiviog razvoja za  sadašnje i buduće generacije.

Stećci predstavljaju karakteristične nadgrobne spomenike koje srijećemo u zapadnim krajevima Crne Gore. Najveći broj nekropola sa stećcima nalazi se na teritoriji opština: Pljevlja, Žabljak, Šavnik i Nikšić. Najpoznatije nekropole u Crnoj Gori i pojedinačni primjerci stećaka nalaze se na području starih župa: Onogošta, Pive, Drobnjaka, Jezera  i Breznice. Njihov nastanak vezuje se za vremenski period od XII do XVI vijeka. Brojne nekropole stećaka u ovim krajevima obično se nalaze na brežuljcima, praistorijskim tumulima, pored puteva i oko srednjevjekovnih crkava. Na osnovu njihove raprostranjenosti može se uočiti da su stećci u većem broju skoncentrisani oko poznatih srednjovjekovnih trgovačkih puteva, koji su polazili iz primorja; via Drine, koji je išao iz Dubrovnika i prolazio kroz navedene župe: via Anagasti, koji se kod Trebinja odvajao od prvog, da bi išao trasom: Kotor – Risan – Riđan i Grahovo – Onogošt – Drobnjak – Tara – Pljevlja. Trasa puta od Pljevalja ka Foči uz Ćehotinu išla je preko sela: Tikovo, Orlja, Gradca,  Šule, Vojtine, Čelebići, Potpeć i prema Foči. Pravci ovih srednjovjekovnih puteva većinom se poklapaju sa pravcima ranijih puteva u rimskoj provinciji Dalmaciji i oni su većinom zadržavali pravce predrimskih i ranijih  ilirskih komunikacija u ovom dijele zapadnog Balkana, na kome se prostire današnja Crna Gora

Realizovani brojni projekti

U proteklom periodu Ministarstvo kulture je bilo nosilac posla, finansiralo i sufinansiralo brojne projekte iz oblasti zaštite i očuvanja kulturnih dobara na teritoriji Opštine Plužine. Među njima se izdvaja Projekat revalorizacija kulturnih dobara. Za sva kulturna dobra urađeni su elaborati, koji sadrže detaljan opis sprovedenih aktivnosti, kao režim i mjere zaštite svih kulturnih dobara. Projekat je implementiralo Ministarstvo kulture u saradnji sa  Upravom za zaštitu kulturnih dobara. U projekat su bili uključeni relevantni stručnjaci nacionalne i loklane institucije iz oblasti kulturne baštine, kao i državni i lokalni organi uprave. Ukupna sredstva za izradu elaborata premašila su iznos od 6.000 eura.

Popis nematerijalne kulturne baštine, sproveden 2012. godine, pokazao je da se na teritoriji opštine, nalazi značajan broj elemenata nematerijalne kulturne baštine (devet preliminarno popisanih), od kojih određeni broj zavređuje status nematerijalno kulturno dobro, poput predanja o Baju Pivljaninu (Hamzina bukva, Preskakanje rijeke, Odlazak u hajduke..), predanja o Lazaru Sočici, tradiocionalnoj medicini – vještini ,,dlaženja”, vjerovanja o predskazivanju vremena (po Mjesecu, po životinjima, po planini…), Legendi o Prutašu…

Prošle godine je zahvaljujući finansijskim sredstvima Ministarstva kulture, Narodni muzej Crne Gore sproveo tzv. sondažno arheološko istraživanja Starog rudnika u Šćepan Polju,  a nakon toga se  pristupilo se i konzervaciji ostataka crkve u istom mjestu.

Spomen kompleks u Dolima

Finansijski najznačajniji projekat zaštite kulturnih dobara u Plužinama, u deceniji nezavisnosti Crne Gore, odnosio se na Spomen kompleks u Dolima za koji je  izdvojeno 170.000 eura 2013. godine. Tu se nalaze nepokretni dokazi stradanja stanovništva i boraca sa teritorije Opštine Plužine, brojna spomen – obilježja, od kojih neka imaju i status kulturno dobro. Tokom četiri ratne godine II svjetskog rata, Piva je dala 450 boraca. U ratu je poginulo 290 boraca, 39 boraca su nosioci Partizanske spomenice  1941. godine, tri borca su nosioci najvišeg odlikovanja – orden narodnog heroja. U logorima i zbjegovima, Piva je u ratu imala i 1.105 žrtava i bila je izložena zvjerskom teroru zloglasne divizije Princ Eugen. Za jedan dan u Dolima ubijena su 522 stanovnika Pive, među njima i 107 djece. Masovni pokolj bio je i u Stabnima i u Gojkovića Dolu. U znak sjećanja na pale žrtve podignut je, spomenik koji je tokom vremena pretrpio znatna oštećenja, zbog čega je Ministarstvo kulture 2011. obezbijedilo sredstva za sanaciju kompleksa, koja  je krajem 2013. godine i završena.

Treba valorizovati Soko grad

Nad sastavcima Pive i Tare, i mjesta gdje počinje rijeka Drina uzdiže se stjenovito uzvišenje sa vrhom na koti od 927 metara nadmorske visine, na kojem su zidine Soko grada, gdje je stolovao vojvoda i herceg Stefan Vukčić Kosača. U podnožju je Šćepan Polje, poznato u izvorima od 1419. godine, gdje ima više srednjevjekovnih grobalja. U zaseoku Zagrađe, na 908 metara nadmorske visine, nalaze se ostaci nominovane, manje nekropole sa stećcima – Grčko groblje. Nekropolu čini 16 stećaka, od kojih su:  tri tipa sljemenika (dva na četiri i jedan na dvije vode), šest  tipa sanduka i sedam tipa ploče (jedna je prirodnog amorfnog oblika). Nekropola je u osnovi nepravilno izduženog oblika sa stećcima različite orjentacije. Stećci su rađeni od lokalnog kamena i uglavnom neukrašeni. Tačnije, na jednom sljemenjaku uklesan je uski kanal duž sljemena. Izdvaja se stećak monumentalnih dimenzija, tipa sanduka na proširenoj stopi sa uklesanim nadgrobnim natpisom Petka krstjanina. Stećak je isklesan od tvrdog bjeličastog pješčara u obliku velikog i masivnog kvadera čije su stranice, zakošene i nešto sužene prema postolju. Natpis je izveden u tri pravilna reda, slovima ujednačene visine i jasnih oblika. Natpis Petka krstjanina značajan je za proučavanje jezičke strukture i epigrafskog ćiriičnog pisma XV vijeka. Njegove jezičke i pravopisne osobenosti odlika su lokalnog govora i pisma sa početka XV vijeka. Stilom i osobenim oblicima slova oba natpisa na nadgrobniku pripadaju istoj pisarskoj i klesarskoj ruci.

Ostaci srednjovjekovnog Soko grada, koji do sada nijesu valorizovani i nemaju status kulturno dobro, nalaze se na strmim stijenama iznad Pive. Hercegov dvor, koji se pominje u poveljama, nalazi se vjerovatno na jednoj maloj zaravni ispod najvišeg dijela grada. Ruševine grada Sokola, nalaze se na vrlo strmim stijenama iznad sastavka Pive i Tare, i nijesu do sada arheološki istraživane. Prema sačuvanim ostacima uočava se da je prilaz gradu bio sa jugoistoka, preko jedne zaravni gdje je više građevina, i gdje je branjen jednom snažnom kulom. U podgrađu Sokola u Zagrađu se nalaze ostaci crkve čija izgradnja se pripisuje Stjepanu Kosači. Vojvoda Sandalj Hranić i herceg Stjepan Vukčić Kosača, sagradili su svaki za svoj vječni pokoj, dvije zadužbine. Sandalj Hranić crkvu Svetog Stefana na Šćepan Polju, a Stjepan Vukčić Kosača manastir na Zagrađu. Dragocjena je činjenica da su obojica sagradili za sebe grobnicu u svojim zadužbinama, s tim što je vojvoda Stefan i sahranjen u svojoj Šćepanici ispod stećka, dok herceg Stjepan nije sahranjen u svojoj zadužbini koju je sagradio u posljednjim decenijama svog života. U njoj je bio postavljen veliki stećak. Kosače su slijedile primjer pobožnih vladara, što uključuje običaj sahranjivanja u svojim zadužbinama. Cijeneći navedeno, Ministarstvo kulture i Uprava za zaštitu kulturnih dobara, podržaće inicijativu za utvrđivanje kulturnih vrijednosti Soko grada.

Nedostaje infrastruktura

Od značaja za nominovanu nekropolu je i turistička ponuda opštine Plužine, a promoter turističke ponude opštine Plužine je Turistička organizacija grada, Crnogorsko turističko udruženje, kao i pojedinci angažovani u turističkoj privredi ovog kraja. Preliminarni podaci govore da zbog loše putne infrastrukture, nedostatka info tabli, nemarkiranih staza, kao i drugih vrsta informativnih i promotivnih sadržaja, nominovana nekropola stećaka je malo poznata i teško dostupna za posjetioce. Radi unapređenja turističke valorizacije potrebno je planirati, projektovati i izvesti neophodnu infrastrukturu (prilazni put, parking, sanitarni objekat) na odgovarajućem mjestu, a relativno blizu lokalitetima. Lokalno stanovništvo značajno može doprinijeti turističkoj valorizaciji nekropole,  u svojstvu vodiča i inerpretatori priča i legendi o nastanku stećaka i lokaliteta na kojima se nalaze, i kroz ponudu smještajnih kapaciteta, tradicionalne narodne kuhinje, proizvoda domaće radinosti i suvenira. Ministarstvo kulture u saradnji sa Ministarstvom održivog razvoja i turizma, može se uključiti u finansiranje određenih projekata iz oblasti kulturnog turizma.

Na dionici  putne trase Šćepan Polje – Crkvičko Polje (Rudina), u dužini od 11,2 km i Brijeg – Gornje Zagrađe – Rudine, dužine 5,8 km, gdje se nalazi nekropola Grčko groblje, ne postoji odgovarajuća infrastruktura neophodna za turističku posjetu. Potencijali ovog područja ogledaju se u kapacitetima etno-sela u Crkvičkom Polju, restoranima i bungalovima na Šćepan Polju, kao glavnom vizitorskom centru područja i u privatnom smještaju u vikend objektima ovog područja.

Takođe, kako se na teritoriji Opštine Plužine, nalaze brojni srednjevjekovni nadgrobni spomenici-stećci, uglavnom na nepristupačnom terenu i do sada nije izvršen njihov popis i evidencija. Ministarstvo kulture u saradnji sa opštinom i lokalnim stanovništvom, planira projekat njihove evidencije.

This slideshow requires JavaScript.

Nepokretna kulturna dobra

Na teritoriji Opštine Plužine status nepokretnog kulturnog dobra ima 21 objekat i to:

1. Manastir Piva
2. Ostaci crkve sv. Stefana – Zagrađe, Šćepan Polje
3. Stari rudnik; Šćepan Polje
4. Nekropola stećaka Grčko Groblje, Šćepan Polje
5. Seoska kuća koja je služila za smještaj Vrhovnog štaba NOV i POJ; Grmov Do
6. Seoska kuća koja je za vrijeme rata služila za smještaj Vrhovnog štaba NOV i POJ; Glavica
7. Seoska kuća u kojoj je boravio Vrhovni štab NOV i POJ; Plužinsko Brdo, nedaleko od kolskog puta Plužine-Nikšić
8. Spomen-ploča na kući Mihaila Adžića
9. Seoska kuća, u kojoj je 1941 razoružana Italijanska karabinjerska stanica; Trap, pored plemenskog puta iz Pišča za Nedojno
10. Spomen-ploča; Donja Brezna
11. Spomen-ploča; Muratovica
12. Zgrada osnovne škole, u kojoj je za vrijeme rata bila smještena partizanska bolnica; Luke, pored plemenskog puta od Plužina za Gacko
13. Zgrada zemljoradničke zadruge ‘Bajo Pivljanin’, sa spomenikom koji evocira uspomene na bivši partizanski aerodrom, sa koga je evakuisano 1500 ranjenika za Italiju; Bajovo Polje, Brezna
14. Seoska kuća u kojoj je bio smješten Vrhovni štab NOV i POJ 1942 i 1943; Lijećevine
15. Titova pećina, u kojoj je boravio Vrhovni štab NOV i POJ u julu 1943; na lijevoj obali rijeke Pive, na desnoj strani kolskog puta od Plužina prema Mratinju
16. Zgrada osnovne škole u kojoj je neko vrijeme bila smještena partizanska bolnica i vrhovni štab NOV i POJ; Rudina – na putu od Nikovića preko Crkvinskog Polja za Brijeg.
17. Zgrada osnovne škole u kojoj je neko vrijeme bila smještena partizanska bolnica i vrhovni Alin do –Unač
18. Zgrada NOO u kojoj je razoružana Italijanska karabinjerska posada, a gdje je u aprilu i maju 1942 bila partizanska bolnica; Izijetnjak, na Goransku
19. Planinska koliba, u kojoj su poginuli Jovan Ćorović i Bogdan Kotlica, i u kojoj je nekoliko dana boravio VŠ NOV i POJ; Zemunica, na sjevernoj strani Stabanjskog jezera
20. Spomen-ploča; Brljevo
21. Kula Lazara Sočice – na osnovu inicijative opštine Plužine, Uprava za zaštitu kulturnih dobara izvršila je utvrđivanje kulturne vrijednosti navedenog objekta i Rješenjem broj UP/I02-85/2013-6 od 29.07.2015. godine, dodijelila status nepokretno kulturno dobro od lokalnog značaja. Objekat je u proteklom periodu saniran u potpunosti, a u saradnji sa Ministarstvom kulture formiran je prijedlog namjene.      Mn.M.